www.olecko.info

Nie było powrotu - wstęp od wydawcy polskiego

Wiek XX to nie tylko stulecie dwu wielkich totalitaryzmów, ale także okres masowych migracji, ucieczek, wysiedleń i deportacji oraz związanych z tym ludzkich nieszczęść. Szacuje się, iż w wyniku przymusowych migracji swe miejsce zamieszkania utraciło około 100 min osób, w tym w samej Europie liczba ta sięga około 50 min.
Jednym z charakterystycznych przejawów XX wieku są masowe migracje różnych grup społecznych i narodowych. Już w latach 1913--1914 250 tys. Greków zostało wysiedlonych przez Bułgarów i Turków z Tracji i Anatolii do Grecji, a 400 tys. muzułmanów i Turków - przez Greków, Serbów i Bułgarów z Macedonii Zachodniej i Turcji do Anatolii. W okresie od maja 1915 do lipca 1916 Turcy pozbawili domów rodzinnych 2 min Armeńczyków, którzy zostali wysiedleni z Armenii osmańskiej i Anatolii do Syrii. Szacuje się, iż w wyniku tej barbarzyńskiej akcji śmierć poniosło około 1,5 min osób. Ogółem w latach 1912-1917 wysiedlono około 3 min osób.
Gotthold Rhode w interesującej pracy pt. Vóiker auf dem Wege... Yerschiebungen der Bevólkerung in Ostdeutschland und Osteuropa seił 1917 dokonał zestawienia masowych przemieszczeń ludności w Europie w latach 1917-1951. W okresie tym zanotowano 117 różnego rodzaju form transferu ludności, które objęły ogółem 54,6 min osób (z tego w okresie: 1917-1939 - 12,6 min osób; 1939-1944 - 12,3 min i w okresie od jesieni 1944 do 1951 r. - 30 min). Jedną z dominujących form masowych przemieszczeń ludności były przymusowe wysiedlenia (wypędzenia).
Każde masowe wysiedlenie ludzi ze środowiska, z którym byli związani, stwarza wiele problemów o doniosłym znaczeniu. Wyrywając człowieka z jego fizycznego otoczenia, z którym łączyły go więzi przyzwyczajeń, nawyków, pracy i wspomnień, pozbawia się go także otoczenia społecznego, środowiska lokalnego, stron rodzinnych i niekiedy ojczyzny.
Utrata stron rodzinnych stanowi zawsze dramat o wymiarze jednostkowym, doprowadzając często do rozpadu i dezintegracji całych społeczności lokalnych. Potęguje go fakt, iż wysiedleńcy przenoszą się do nowego, często wrogiego środowiska, do którego należy się dostosować, nieraz pod groźbą zdeklasowania się, a nawet nędzy. Nowe środowisko różni się zazwyczaj pod względem fizycznym, klimatu, typu osiedlenia czy wyposażenia technicznego. Jednak przede wszystkim nowe miejsce różni się odmiennym typem środowiska społecznego, w którym dominują inne poglądy, zwyczaje, obyczaje oraz panuje inny system wartości. Fakt przymusowych wysiedleń wpływa więc zawsze negatywnie na kondycję psychiczną jednostek pozbawionych stron rodzinnych.
Dla badaczy zajmujących się problematyką wysiedleń, które stanowią ważny element przymusowych migracji, istotne jest ukazanie warunków, w jakich przebiegały wysiedlenia, drogi do nowego miejsca pobytu, procesów adaptacji, integracji lub dezintegracji w nowym środowisku oraz stosunku do dawnego miejsca pobytu. Duże znaczenie posiadają także psychologiczne następstwa wysiedleń.
Kwestie związane z przebiegiem wysiedleń, sposobem ich przeprowadzania, charakterystyką dróg do nowego miejsca pobytu stanowią przedmiot analizy dla historyków, socjologów i psychologów.
Na podstawie analizowanych wspomnień - niezależnie, czy to Polaków, Niemców, Ukraińców czy Żydów - rysuje się niezwykle dramatyczny obraz. Mimo iż poszczególne wysiedlenia różniły się w zasadniczy sposób, miały własną specyfikę (inne były uwarunkowania historyczne i prawne wysiedleń dokonywanych przez Niemców w Kraju Warty, a inne np. wysiedleń Ukraińców w ramach akcji „Wisła"), to jednak można dostrzec w nich pewne elementy wspólne.
Dotyczy to przede wszystkim samej „technicznej" strony dokonywanych deportacji.
Wysiedlenia charakteryzowały się z reguły niezwykłą brutalnością, przeprowadzający deportacje w celowy sposób upokarzali ofiary, co uwłaczało godności osobistej i narodowej w większości niewinnych ludzi. Stosując zasadę odpowiedzialności zbiorowej, dążono do dezintegracji danej zbiorowości. Cel ten osiągano terrorem oraz bezwzględnością stosowanych pacyfikacji, np. wysiedlenia odbywały się nocą lub wczesnym rankiem, przeprowadzane były z zaskoczenia. Wysiedleńcom dawano niezwykle krótki czas na zabranie niewielkiej części dobytku itp. Deportacjom towarzyszyły często akcje egzekucyjne, palenie domostw, ujadanie psów, krzyki i zastraszenia. Przebieg wysiedleń oraz wędrówka na nowe miejsce zsyłek wywierały głęboki wpływ na psychikę wysiedlonych.

1. Wysiedleniec potrzebuje długiego okresu, minimum dziesięciu lat, by zaadaptować się do nowego miejsca pobytu.
2. Najłatwiej przystosowują się ci, którzy przybywają do nowego kraju w wieku poniżej dwudziestu lat (im młodsza osoba, tym szybciej postępuje proces jej adaptacji i integracji społecznej).
3. Przymusowi migranci mają ułatwioną adaptację, jeśli mają kontakt z ludźmi bliskimi, znanymi z „utraconej" ojczyzny.
4. Lepiej adaptują się i integrują ci, którzy utrzymują liczne kontakty z przedstawicielami innych grup pochodzenia.
5. Istnieje wyraźna korelacja pomiędzy sukcesem zawodowym w nowym miejscu i ogólnym stopniem adaptacji. Nie ma znaczenia w adaptacji fakt, że wysiedleniec po przybyciu zmienia zawód.
Proces adaptacji społecznej wysiedleńców do nowej rzeczywistości przebiega pomyślniej, gdy spełnione są następujące warunki: • wysiedleńcy znajdują się w rozproszeniu,
• są podobni do większości pod względem kultury, religii i języka,
• adaptacja postępuje tym łatwiej, im słabszy i bardziej sporadyczny jest dopływ kolejnych grup wysiedlonych,
• wszystkie okoliczności, które rozbudowują kontakty między mniejszością a większością, sprzyjają adaptacji, zaś okoliczności utrudniające stosunki wzajemne stoją na przeszkodzie adaptacji.
Każda przymusowa migracja odbierana jest jako wielka krzywda i niesprawiedliwość. Dla wielu wysiedlonych jest to osobista tragedia.
W trakcie wysiedleń cztery sytuacje powodują zazwyczaj szczególnie silne psychiczne przeżycia (wstrząs). Są to:
• sposób przeprowadzenia wysiedlenia - nosi on z reguły znamiona brutalności, bezwzględności, poniżenia godności ludzkiej;
• opuszczenie domu rodzinnego, które połączone jest często z utratą bliskich i dorobku życia oraz związane zawsze z pozbawieniem „stron ojczystych";
• podróż na nowe miejsce pobytu;
• pierwsze zetknięcie się z nową z reguły nie sprzyjającą rzeczywistością.

Powyższe czynniki wywołują głęboki dyskomfort psychiczny, prowadząc często do głębokiego urazu psychicznego (traumy). Gdy rozpada się dotychczasowy świat, człowiek czuje się zagubiony, ogarnia go lęk, nie myśli o przyszłości. Na tym tle rodzi się poczucie beznadziejności i apatii. Sytuacja niezwykła, a taką jest wypędzenie, budzi zawsze uczucie lęku, który określić można jako „dezintegracyjny", gdyż wywołany jest zaburzeniem istniejącej struktury interakcji, jaka wytworzyła się w ciągu życia między jednostką a jej środowiskiem.
Nostalgia i brak akceptacji ze strony nowego środowiska to imma-nentne cechy związane z wysiedleniami. Stany depresyjne, które często są następstwem powyższych czynników, mogą być krótsze lub dłuższe, w zależności od stresowości sytuacji, charakteru osobowości wysiedlonego, a zwłaszcza jego odporności oraz od stopnia zadowolenia z nowego miejsca pobytu (praca, wynagrodzenie, pozycja społeczna, mieszkanie, prestiż itp.). Reakcją na te czynniki, a zwłaszcza na brak akceptacji, nie muszą być zawsze stany depresyjne. Może to być jedynie pasywne wycofanie się z istniejącej sytuacji lub - wręcz przeciwnie - podjęcie prób walki czy przyjęcie innych form agresywnego zachowania wobec otoczenia. Są to wszystko przejawy dezintegracji (osobowościowe i społeczne), które cechuje okres wstępnej adaptacji do nowego środowiska.
W rzeczywistości jednak większość wysiedleńców posiada dostateczną odporność, tak że wymienione wyżej czynniki obniżające poziom zadowolenia nie są w stanie zagrozić niezbędnym dążeniom do przetrwania i budowania od nowa własnej egzystencji.
Wysiedlenia głęboko zapadają w świadomość jednostki, przywoływane są często w okresach późniejszych, budząc określony lęk i obawy.
Następstwem wysiedleń i deportacji są dramaty i tragedie setek tysięcy osób, są one także hańbą dla cywilizacji europejskiej.

Wydawca

Fotografie archiwalne: Masuren: Eine deutsche Landschaft in Ostpreussen. Buchholtz, Hansgeorg. Königsberg 1940.
Elbląska Biblioteka Cyfrowa. Identyfikator zasobu: oai:dlibra.bibliotekaelblaska.pl:18772. Sygnatura: 34480

Fotografie współczesne: Józef Kunicki