Powiatowy Pomnik Wojenny w Olecku (niem. Kreiskriegerdenkmal)
Wkrótce po zakończeniu działań wojennych w miejscowościach powiatu oleckiego zaczęto wznosić pomniki. Miały one najczęściej formę różnego typu obelisków, upamiętniających żołnierzy armii niemieckiej poległych na frontach oraz mieszkańców, którzy zginęli w wyniku działań wojennych lub nie powrócili z zesłania na Syberię.
Pomniki były najczęściej obiektami wolnostojącymi, niektóre wznoszono na cmentarzach. Czasami w kościołach umieszczano płyty pamiątkowe ze spisami nazwisk poległych. Pomniki zazwyczaj ustawiano w centralnych punktach wsi, a wokół tych miejsc organizowano różnego rodzaju ceremonie, na których zbierali się mieszkańcy.
Pomniki upamiętniające mieszkańców poległych w pierwszej wojnie światowej wzniesiono w 20 miejscowościach powiatu oleckiego (w granicach z okresu międzywojennego): Babki Oleckie, Cimochy, Dobki, Garbas, Gąski, Gryzy, Judziki, Kowale Oleckie, Krupin, Kukowo, Lakiele, Markowskie, Mieruniszki, Olecko, Plewki, Rogojny, Szczecinki, Szeszki, Świętajno i Wieliczki.
W 1918 r. starosta Olecki Georg Maeckelburg planował upamiętnienie wydarzeń I wojny światowej. Ścieżce prowadzącej wokół Jeziora Oleckie Wielkie nadano nazwę Eichhorn Weg a Długi Most przez Legę nazwano Eichhorn Brücke. Planowano zaprosić do Olecka Hermanna von Eichhorna, który wyraził chęć przyjazdu do miasta, jednak nie przyjechał, gdyż zginął 30 lipca 1918 r. w Kijowie, zamordowany przez zamachowca. Generał Eichhorn na początku 1915 roku był dowódcą X Armii niemieckiej, która odegrała decydującą rolę w zwycięstwie w "bitwie zimowej". W tym czasie generał ze swoim sztabem przebywał w Olecku na Placu Zamkowym.
W „Gazecie Olsztyńskiej” z 10 kwietnia 1921 r. zamieszczono informację, że w Olecku odbyło się zebranie mieszkańców w sprawie budowy pomnika upamiętniającego żołnierzy poległych w powiecie oleckim. Inicjatorami tego przedsięwzięcia byli: starosta dr hab. Bruno Wachsmann (1888–1951), radny miejski i właściciel browaru Johann Vonberg, prawnik Walter Beyer (1885–1946), architekt rejencji dr inż. Erich Schneck, przedsiębiorca Emil Block, właściciel młyna w Nowym Młynie Paul Förster (1896–1973), właściciel dóbr rycerskich Drozdówko Albert Freytag, właściciel firmy Kories&Borries i prezes stowarzyszenia kupców w Olecku Oskar Kories, handlowiec August Mehl, przedsiębiorca budowlany Paul Mex (1891–1978), handlowiec Alfred Nicolovius (1893–1945) i właściciel ziemski Rudolf Roß z Kowal Oleckich. Zanim zebrano fundusze i przygotowano dokumentację, upłynęły cztery lata.
19 lipca 1925 roku odbyła się uroczystość wmurowania kamienia węgielnego na terenie istniejącego wcześniej Ogrodu Strzeleckiego w północnej części Olecka. Na obszarze o powierzchni około 14 ha między drogą Olecko – Gołdap a Jeziorem Oleckie Wielkie.
W realizacji projektu służył pomocą architekt rządowy (Regierungsbaumeister) dr inż. Erich Schneck. (Erich Schneck przeprowadził także renowację kościoła w Wieliczkach i wzniósł pomnik wbudowany w mur okalający kościół, poświęcony poległym mieszkańcom w latach
.).
Pomnik nazwano Powiatowym Pomnikiem Wojennym (niem. Kreiskriegerdenkmal). (Kreiskriegerdenkmal jest tłumaczone z języka niemieckiego na wiele sposobów: Powiatowy Pomnik Wojenny, Powiatowy Pomnik Wojaków, Powiatowy Pomnik Żołnierski, Powiatowy Pomnik ku czci Poległych, Pomnik Wojownika).
Dr inż. Erich Schneck w opisie projektu pomnika podkreślał::
Otoczony zielenią pomnik ma być tak wielki, aby z niego było widać panoramę na jezioro. Budowla powinna wznosić się nad mazurskim krajobrazem. Materiały do budowy, głazy narzutowe mają być dostarczone z miejscowości powiatu w ramach akcji ludności.
Projekt oleckiego pomnika miał podkreślać szczególną pamięć o tych, którzy oddali życie za ojczyznę. Potężne kamienne mury w kształcie półokręgu (półrotundy) z ostrołukowymi oknami miały szerokość 20 metrów i wysokość 10 metrów. Mury łączyły się z trzema wieżami zwieńczonymi krzyżami . W centrum półrotundy umieszczono kamienny cokół, na którym miał płonąć znicz zapalany w czasie patriotycznych uroczystości.
Pomnik miała otaczać dolna platforma ze schodami prowadzącymi w stronę stadionu i jeziora. U podstawy pomnika miało być miejsce na tablice pamiątkowe poświęcone żołnierzom i miejscom ważnych bitew (tego zamiaru nie zrealizowano) .
Znaczną część prac, szczególnie prace ziemne, wykonali mieszkańcy poszczególnych miejscowości powiatu w ramach robót publicznych pod nadzorem Paula Mexa – murarza i mistrza ciesielskiego z Olecka. Według wspomnień Pani Ilse Roß kamienie z Kowal Oleckich były przewożone do Olecka koleją . Do dalszego transportu z dworca kolejowego na miejsce budowy wykorzystywano kolejkę wąskotorową.
Od wschodniej strony pomnika zbudowano łukowy wiadukt nad linią kolejki wąskotorowej Olecko – Garbas. Było to bardzo udane architektonicznie połączenie płyty głównego stadionu, toru hippicznego z kamiennym pomnikiem. Podwyższony teren, położony na północ od wiaduktu, był wykorzystany podczas budowy jako tymczasowa rampa do wyładunku materiałów budowlanych. Miejsce to później zostało przeznaczone na trybuny dla widzów obserwujących wyścigi konne odbywające się na torze przebiegającym wokół stadionu.
Pod arkadami umieszczono napis: "HERRGOTT – ERHÖRE UNSER FLEHEN – LASS WIEDER – EIN STARKES DEUTSCHLAND ERSTEHEN" / „Panie Boże, usłysz nasze błaganie i spraw, aby znowu powstały silne Niemcy”. Do dzisiaj w murze widoczne są resztki metalowych prętów, do których były przymocowane litery.
Na kamiennym cokole w środku półrotundy znajdowała się dedykacja Powiatowego Związku Kombatantów: "UNSEREN GEFALLENEM / / DER KREISKRIEGERVERBAND/ OLETZKO/ 11 SEPTEMBER 1927" / „Naszym poległym/ / Powiatowy Związek Kombatantów Olecko/ 11 września 1927”. Ze zbiorów Z. Bereśniewicza.
W 1928 roku, gdy nazwę miasta zmieniono na Treuburg, zmieniono także treść napisu na cokole. Ze zbiorów Z. Bereśniewicza.
Pamiątkowa „cegiełka” o wartości 1 marki, wydrukowana w celu zbierania funduszy na budowę pomnika. Ze zbiorów Z. Bereśniewicza.
Wydano dokument komitetu budowy pomnika z objasnieniami autorstwa dr. inż. Erich Schnecka:
Na otwartym, podwyższonym terenie w Ogrodzie Strzeleckim, z widokiem na jezioro i rozległy mazurski krajobraz, pomnik poległych żołnierzy z powiatu oleckiego zostanie zbudowany z rozłupanych kamieni polnych i dostosuje się do terenu dzięki lokalizacji na wzniesieniu. Półpoligonalna konstrukcja, przebita ostrymi łukami, zamknie podwyższoną podstawę z platformą od strony jeziora i utworzy przestrzeń do duchowego wspomnienia ku pamięci tych, którzy oddali ojczyźnie to, co najlepsze. Prosty blok, zwieńczony wawrzynem, mieczem i stalowym hełmem, zostanie otoczony konstrukcją w celu szczególnego podkreślenia jako pomnik. Wysokie filary, obliczone na efekt dalekiego zasięgu, wyłaniają się z osi konstrukcji. Ich końce tworzą zarys żelaznego krzyża i jako kolejny element wieńczący, niosą misy z płomieniami. Szczególny widok od strony jeziora na wznoszący się pomnik zostanie osiągnięty poprzez stworzenie zewnętrznej niższej platformy. Powstała w ten sposób podwyższona podstawa pomnika stworzy obszary dla specjalnych tablic pamiątkowych. Tutaj znajdzie się również kamień węgielny z inskrypcją. Na dolną platformę można zejść schodami prowadzącymi w dół po obu stronach pomnika.
Na polu chwały pozostali z parafii: Miasto Marggrabowa: 125, Szarejki: 97, Cimochy: 85, Cichy: 211, Powiat Marggrabowa: 161, Świętajno: 140, Wieliczki: 135, Gąski: 100, Mieruniszki i Szczecinki: 108.
Dokument komitetu budowy pomnika z opisem i objaśnieniem projektu.
Poległym jako upamiętnienie honoru. Żywym ku przypomnieniu/ przestrodze. Nadchodzącym pokoleniom do naśladowania”
Te słowa wypowiedziane przez feldmarszałka von Hindenburga, wybawcy Prus Wschodnich spod rosyjskiego jarzma, podczas kładzenia kamienia węgielnego pod pomnikiem w Tannenbergu, są też wyrazem najgorętszych podziękowań, które powiat olecki był winny swoim 1142 poległym. Polegli oni w wojnie światowej 1914 – 1918 i w wierze w swoją ojczyznę swoje życie oddali . Ten pomnik powinien być rozumiany jako zewnętrzna oznaka tej wdzięczności.
Z tej okazji dnia 19 lipca 1925 r. tysiące mężczyzn i kobiet z powiatu oleckiego i miasta powiatowego Marggrabowa a w szczególności członkowie zrzeszeni w 32 Powiatowym Związku Żołnierzy złożyli kamień węgielny pod ten pomnik.
Pomimo straceńczej odwagi poległych, pomimo wszystkich zwycięstw i niewysłowionej ofiary nie została nam żyjącym oszczędzona tragedia przegranej wojny, jeszcze wiele dekad musiała nosić nasza biedna poniżona/ upokorzona ojczyzna brzemię/ ciężar wersalskiej hańby.
Ale nasza i naszych potomków odwaga niech będzie tak mocna i potężna/straszna jak mury tego pomnika i jak to też ongiś bywało.
To z Prus Wschodnich zaświeci światło wolności.
A gdy już nas, nasze dzieci i dzieci naszych dzieci dawno ziemia pokryje, to wieść tego bohaterstwa poległych wielu ofiar wiernych ojczyźnie będzie żywa.
Komisja do spraw wzniesienia powiatowego pomnika wojennego.
Inicjatorami budowy pomnika byli - Starosta dr hab. Bruno Wachsmann ), radny miejski Johann Vonberg, prawnik Walter Beyer ), architekt rejencji dr. inż. Erich Schneck, przedsiębiorca Emil Block, właściciel młyna w Nowym Młynie (Neumühl) Paul Förster ), właściciel dór rycerskich Drozdówko (Rittergutsbesitzer vom Gut Salzwedel) Albert Freytag, właściciel Oskar Kories, przedsiębiorca August Mehl, przedsiębiorca budowlany Paul Mex ), przedsiębiorca Alfred Nicolovius ) i właściciel ziemski Rudolf Roß z Kowal Oleckich.
Dziekuję Pani Marcie Wodzyńskiej-Nowel za pomoc w tłumaczeniu tekstu z języka niemieckiego.
Dokument komitetu budowy pomnika z opisem i z podpisami członków komitetu.
W fundamentach pomnika od wschodniej strony umieszczono kamień węgielny z inskrypcją: "GRUNDSTEIN/ GELECKT UND GEWEIHT/ 19 JULI 1925"/ „Kamień węgielny położono i poświęcono 19 lipca 1925 r.”.
Budowę pomnika i kompleksu sportowego zakończono 11 września 1927 r. W przewodnikach pisano, że olecki pomnik jest drugi co do wielkości w Prusach Wschodnich. Największym pomnikiem było Mauzoleum Hindenburga, które upamiętniało bitwę pod Tannenbergiem z 1914 r.
Wmurowanie kamienia węgielnego przez pastora Kelcha z Wieliczek 19 lipca 1925 r. i murarza Paula Mexa z czeladnikiem. Rieck H., Verdienstvolle Personen aus Stadt und Kreis Treuburg, w: „Treuburger Heimatbrief” 15, 1988, s. 12.
Fotografie z uroczystości otwarcia pomnika 11 września 1927 r. Rieck H., Verdienstvolle Personen aus Stadt und Kreis Treuburg, w: „Treuburger Heimatbrief” 15, 1988, s. 14.
Przemówienie pastora Kelcha z Wieliczek. Rieck H., Verdienstvolle Personen aus Stadt und Kreis Treuburg, w: „Treuburger Heimatbrief” 15, 1988, s. 13.
Widok ogólny na pomnik i część kompleksu sportowego nad Jeziorem Oleckie Wielkie. Fotografie ze zbiorów Z. Bereśniewicza.
Wokół pomnika zbudowano stadiony sportowe, plażę z molo (1924 r.), hipodrom, korty tenisowe. Zespół obiektów nazwano „Parkiem Hindenburga”.
Olecko (Treuburg): Miasto. Obiekty rekreacyjno-sportowe nad jeziorem. 1. Powiatowy zakład kąpielowy, 2. Duże boisko sportowe, 2a. Tor wyścigów konnych, 3. Powiatowy Pomnik Wojenny, 4. Port żeglarski i hangar na łodzie, 5. Starostwo Powiatowe i kościół katolicki, 6. Kościół ewangelicki, 7. Wieża ciśnień, 8. Strzelnica klubu strzeleckiego, 9. Małe boisko sportowe, 10. Korty tenisowe, 11.Schronisko młodzieżowe, 12. Restauracja Park Hindenburga.
Rysunek przedstawiający kompleks sportowy i widok na Olecko. Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen, red. Krech K., Kommisions-Verlag G., Rautenberg 1990. S. 172-173.
W okresie międzywojennym pomnik był świadkiem wielu uroczystości. Do pomnika przyjeżdżały wycieczki z młodzieżą z innych części Niemiec, aby oddać hołd poległym.
Zlot niemieckiej młodzieży "Hitlerjugend" w 1937 r. Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen, red. Krech K., Kommisions-Verlag G., Rautenberg 1990. S. 168.
Widok na pomnik od strony zachodniej w okresie międzywojennym. Ostpreussen Treuburg Masuren. Kunst- und Lichtdruchwerk Paul Richter, Magdeburg 1938.
Widok na pomnik od strony stadionu w okresie międzywojennym. Fotografia ze zbiorów Z. Bereśniewicza.
Widok na pomnik od strony północnej w okresie międzywojennym. Fotografia ze zbiorów Z. Bereśniewicza.
Powiatowy festiwal śpiewu (Kreissängerfest) przy pomniku wojennym w Olecku (Treuburg). Treuburger Heimatbrief, Kreisgemeinschaft Treuburg e.V. Köln 1983. Nr. 6 s. 32.
Po 1945 roku usunięto metalowe litery i zamalowano napis na kamieniu węgielnym. Na pomniku umieszczono nową tablicę z inskrypcją: „CAŁA TA MONUMENTALNA BUDOWLA JEST POMNIKIEM, KTÓRY WZNIESIONY ZOSTAŁ W LATACH PRZEZ ÓWCZESNE WŁADZE NIEMIECKIE KU CZCI POLEGŁYCH W PIERWSZEJ WOJNIE ŚWIATOWEJ ) OBYWATELI MIASTA OLECKA I OBECNIE ZNAJDUJE SIĘ POD OPIEKĄ MIEJSKIEJ RADY NARODOWEJ W OLECKU”. Olecki monument miał pozostać jako miejsce do organizowania akademii i koncertów.
Tablica umieszczona po 1945 r. Fotografia: D. Wijas.
Harcerze na pomniku w w 1947 roku. Autor fotografii: Ryszard Modzelewski.
Widok na pomnik około 1950 r. Autor fotografii nieznany.
Widok na pomnik w 1950 r. Fotografia ze zbiorów Z. Bereśniewicza.
Remont pomnika pod koniec lat sześćdziesiątych XX w. Fotografia: J. Chmielewski.
Uroczystości na pomniku organizowane pod koniec lat sześćdziesiątych XX w. Fotografie: J. Chmielewski.
Remont pomnika w 2004 r.
Zlot Szkół Sienkiewiczowskich na pomniku 30 maja 2008 r.
Widok na pomnik w 2019 roku.
Nocny spektakl w ramach Przystanku Olecko w 2019 r.
Widok na pomnik w 2024 r.
Widok na pomnik w marcu 2025 r.
Pęknięcia w ścianie pomnika w 2025 r.
Widok na pomnik w maju 2025 r.
W 2023 roku Gmina Olecko otrzymała z Rządowego Programu Odbudowy Zabytków kwotę 620,6 tys. zł na prace konserwatorskie przy pomniku.
Widok na pomnik wojenny w 3D.
Literatura:
- Dzieje Olecka , red. S. Achremczyk, Olecko 2010.
- Gazeta Olsztyńska: organ Związku Polaków w Prusach Wschodnich. 1921, nr 82. Biblioteka Jagiellońska, 1689 IV czasop.
- Kunicki J., Zapomniana Wielka Wojna . Ziemia Olecka. Pracownia Wydawnicza ELSET. Olecko 2021.
- Roß I., Das Rittegut Kowahlen, w: Treuburger Heimatbrief, Kreisgemeinschaft Treuburg e.V. Köln, 1988, 16 s. 15.
- Rieck H., Verdienstvolle Personen aus Stadt und Kreis Treuburg, w: Treuburger Heimatbrief, Kreisgemeinschaft Treuburg e.V. Köln, 1988, 15. s. 11.
- Schmidtke S., Banales und Tragisches, Oprbl. Nr. 41/2008 (11.10.), s. 17.
- Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen, red. Klaus Krech K., Kommisions-Verlag G. Rautenberg, 1990.
- Tutlies A., Heiteres Und Ernstes Aus Oletzko. Ein Landkreis In Ostpreussen, Books on Demand 2007, s. 80.
