Powiat olecki nie różni się znacznie charakterem rzeźby terenu od typowych obszarów województwa warmińsko-mazurskiego. Około 35,7% ogólnej powierzchni powiatu stanowią obszary położone poniżej 150 m n.p.m., 52,9% leży na wysokości od 150 do 200 m, a 11,4% — ponad 200 m. Różnica skrajnych wysokości bezwzględnych (Szeska Góra — 308,9 m n.p.m. i ujście Łaźnej Strugi do jeziora Łaśmiady — 124,8 m n.p.m.) wynosi 184,1 m.
Młodoglacjalny krajobraz powiatu oleckiego (w przeważającej części należący do gatunku pagórkowatych pojezierzy, tylko na linii jezior Łaźno—Łaśmiady o charakterze sandrowych pojezierzy) jest wynikiem erozyjnej i akumulacyjnej działalności lądolodu i jego wód roztopowych w okresie ostatniego zlodowacenia — bałtyckiego (faza leszczyńska, stadium brandenburskie).
Z dziewięciu linii postoju lodowca na Pojezierzu Mazurskim przez teren omawianego powiatu przebiega wyraźnie — między Pietraszami a Wesołowem (w pobliżu szosy Giżycko—Olecko) po północny brzeg jeziora Garbas (w dolinie Rospudy) — wał moren zaliczanych do subfazy III. Przecięty jest on strefami odpływu glacjofluwialnego, silnie zdeformowanego wskutek wytapiania się zagrzebanych pod piaskiem brył martwego lodu. Jedna z takich dolin biegnie od zachodniego skraju Garbu Szeskiego poprzez jeziora Łaźno i Szwałk, korytem Łaźnej Strugi aż do jeziora Łaśmiady, druga — dolinami Jarki i Legi.
Pomiędzy Szeskimi. Wzgórzami (ukształtowanymi w formie moreny czołowej — jak się przypuszcza — wraz z subfazą VI) a morenowym wałem subfazy III wyodrębnić można silnie wygięty ku północy łuk wzgórz morenowych, biegnący od miejscowości Mazury, poprzez Sokółki, na południe od Szeskiej Góry — i dalej na południe od miejscowości Kowale Oleckie do Mieruniszek, obramowany od północy drugim — znacznie krótszym pasmem. Fragment niniejszego wału morenowego przebiega również na odcinku Biała Olecka—Plewki.
Na południe od wzmiankowanych formacji subfazy III do granicy z powiatem ełckim występuje aż sześć drugorzędnych linii postoju lodowca, będących wynikiem nałożenia się moren subfazy I i II. Przebieg tych linii — z reguły równoleżnikowy z niewielkim skręceniem w kierunku południowy zachód—północny wschód—jest nieregularny i przypomina dwa „pęczki" z węzłami w okolicach Krupina oraz Wieliczek (na wschód i południe od Olecka). Tutaj właśnie (pomiędzy miejscowościami Kleszczowo— Wilkasy) rozciąga się największy lokalnie obszar sandrowy. Mniejsze sandry występują na północ od Olecka (nad jeziorami: Dobskim, Sedraneckim, Oleckiem Wielkim i Oleckiem Małym) oraz w korycie Łaźnej Strugi.
Jednostki regionalne
Terytorium powiatu oleckiego należy w większości do Pojezierza Ełckiego (jeden z siedmiu mezoregionów Pojezierza Mazurskiego), jedynie północno-zachodnia jego część jest traktowana odrębnie jako fragment Garbu Szeskiego i południowa rubież Kramy Węgorapy (należących do tego samego, co wymieniony poprzednio, makroregionu), a północno-wschodni skrawek to już Pojezierze Za chodniosuwalskie (jeden z 5 polskich mezoregionów Pojezierza Litewskiego).
Pojezierza Mazurskie i Litewskie tworzą Podprowincję II Niżu Wschodnio bałtyckiego — Pojezierze Wschodniobałtyckie o powierzchni 16 730 km2. Cztery wzmiankowane części fizyczno-geograficzne zajmują obszar ponad pięciokrotnie przekraczający powierzchnię opisywanego powiatu; samo Pojezierze Ełckie jest od niego prawie trzykrotnie większe.
Pojezierze Ełckie jest drugą pod względem wielkości (po Pojezierzu Olsztyńskim) krainą Pojezierza Mazurskiego. W granicach powiatu oleckiego zajmuje ona obszar około 643,8 km2, co stanowi ponad 77% ogólnej powierzchni powiatu.
Najwyższe kulminacje terenowe osiągają tu poziom 195,4 m n.p.m. (najdalej na zachód wysunięty punkt powiatu — na terenie Puszczy Boreckiej) oraz 190,2 m n.p.m. (w lesie na wschód od miejscowości Krzywe), najniższym punktem jest ujście Łaźnej Strugi do jeziora Łaśmiady — 124,8 m n.p.m. (na granicy z powiatem ełckim). Deniwelacje względne dochodzą więc do 70,6 m.
Rzeźba terenu ma tu charakter łagodny, jedynie na wschód od jeziora Łaźno oraz na północ od linii Gryzy—Wieliczki zalicza się do bardzo intensywnej. Znaczniejsze kulminacje terenu są pokryte lasem, natomiast zagłębienia wypełniają wody jezior.
Największym kompleksem leśnym jest, rozciągająca się tu, wschodnia część Puszczy Boreckiej. Zwarte obszary leśne towarzyszą biegowi Łaźnej Strugi, a w rozproszeniu występują na linii Jezioro Dobskie — Zatyki.
Większe jeziora tej części powiatu tworzą systemy basenów połączonych ciekami biegnącymi wzdłuż nieckowatych obniżeń terenu. Największe z nich — Łaźno — wraz z otaczającymi je zbiornikami stanowi 16,4% powierzchni wód powiatu.
Garb Szeski w zasadniczej swej części leży w powiecie gołdapskim. W granicach powiatu oleckiego zajmuje on około 124,2 km2 w obrębie wyznaczonym miejscowościami: Jabłonowo—Olszewo—Sedranki— Babki Oleckie—Monety—Kowale Oleckie.
Najniższy punkt terenu wznosi się tu na 161,3 m n.p.m. (brzeg Jeziora Sedraneckiego), w dziesięciu miejscach — na ponad 250 m (w tym najwyższe wzniesienie województwa — Szeska Góra: 308,9 m n.p.m.). Maksymalne deniwelacje wynoszą więc tu 147,6 m na dystansie zaledwie 14 km.
Bogata konfiguracja tutejszego terenu powoduje występowanie maleńkich -zagłębień bezodpływowych wypełnionych wodą, lokalnie zabagnionych, oraz licznych strumieni o znacznych spadkach. Strumienie te, podobnie jak woda opadowa spływająca po stromych zboczach, mogą powodować erozję gleby w miejscach nie osłoniętych roślinnością.
Niewielką część omawianego obszaru porastają lasy, tworzące nieduże skupiska. Osobliwością przyrodniczą i atrakcją .turystyczną jest rezerwat przyrody „Cisowy Jar", położony między miejscowościami Szeszki—-Wężewo—Guzy.
Południowy zasięg tej krainy wyznaczają brzegi jezior: Olszewo— Boczne—Ostrów—Sedraneckie; w jej obrębie leżą trzy niewielkie, lecz malownicze jeziorka: Rogówko, Łęgowskie i Golubskie.
Kraina Węgorapy, należąca w większości do obszarów administracyjnych powiatów węgorzewskiego i gołdapskiego, mimo swego nizinnego ma ogół charakteru, ma tam znaczne deniwelacje (Lipowa Góra w Puszczy Boreckiej — 223 m n.p.m. oraz lustro jeziora Oświn w strefie przygranicznej ziemi węgorzewskiej — 70 m n.p.m.).
Część należąca, do powiatu oleckiego (około 8 km2) ma charakter bardziej równinny, a wysokości bezwzględne w skrajnych wypadkach wynoszą: 183,8 m (graniczny punkt powiatów oleckiego i gołdapskiego na zachód od miejscowości Gieraliszki) 1 144,9 m (koryto niewielkiego strumyka na wschód od szosy Borki—Boćwinika, w -pobliżu granicy z powiatem gołdapskim).
Kraina Węgorapy sięga na południe do miejsca styku granic trzech powiatów: węgorzewskiego, gołdapskiego i oleckiego oraz po górny odcinek Czarnej Strugi, wypływającej z terenów powiatu gołdapskiego. Jest to przedłużenie Puszczy Boreckiej — ten typ szaty roślinnej tu więc dominuje z niewielkimi enklawami łąk śródleśnych; miejscami występują bagna i grunty uprawne.
Pojezierze Zachodniosuwalskie. Część Pojezierza znajdująca się w granicach powiatu (na wschód od linii: Kowale Oleckie— Monety—Babki 0leckie) zajmuje około 93,1 km2.
Największe różnice wysokości wynoszą tu zaledwie 54,6 m. Najniżej leży koryto rzeki Jarki, której poziom wody przy ujściu na teren powiatu. gołdapskiego ma wysokość 179,2 m n.p.m., w ośmiu punktach wysokość bezwzględna przekracza 225 m, a .najwyższa wyniosłość (233,8 m n.p.m.) znajduje się na zachód od miejscowości Drozdowo, na terenie Łakielskiego Lasu.
Z krainy tej wypływają kierująca swe wody na północ Jarka oraz odwadniająca bagnisty obszar o powierzchni około 50 ha (w pobliżu miejscowości Judziki) do Jeziora Oleckie Wielkie — Lega, która meandrując wśród wzgórz zmniejsza znacznie swój spadek.
Lasy występują tu w dość dużych kompleksach, są one jednak w większości zbyt podmokłe. Obok kilku drobnych oczek lodowcowych leży tu Jezioro Czarne zasilone licznymi drobnymi strumykami spływającymi z sąsiednich wzgórz.
Olecko - z dziejów miasta i powiatu. Pojezierze, Olsztyn 1974.
