Terytorium powiatu oleckiego leży ma olbrzymiej platformie wschodnioeuropejskiej, sięgającej na zachodzie aż po linię Działdowo - Mława - Iława. Platforma ta ukształtowała się w okresie prekambryjskim (tj. 3,0—1,5 mld lat temu), a strop jej krystalicznego i metamorficznego podłoża ma 'kształt garbu i opada jednocześnie w trzech kierunkach: północnym (Gołdap — 1490 m, Bartoszyce — 2070 m), zachodnim (Pisz — 1067 m) oraz południowym (Mielnik nad Bugiem — 1516 m, Tłuszcz pod Warszawą — 2500 m). Na interesującym nas obszarze strop prekambru zbliża się do powierzchni 600—700 m (Suwałki — 631 m, Ełk — 680 m)
Sfalowanie podłoża platformy wschodnioeuropejskiej pozwala na wyodrębnienie (według „Atlasu geologicznego Polski”) pod red. J. Znoski, Warszawa 1968.) W kilku jednostek tektonicznych, z których wymienić należy: wyniesienie mazursko-suwalskie (na nim znajduje się większość terytorium opisywanego powiatu) oraz obniżenie perybałtyckie — rozpoczynające się za linią wyznaczoną biegiem Czarnej Strugi w północno-zachodnim krańcu powiatu.
Utworami prekambru są granitoidy (w postaci granitów, granodiorytów i sjenitów) oraz gnejsy, migmatyty i amfibolity. W obniżeniu platformy stwierdzono obecność znacznie młodszych utworów kambryjskich (510—440 min lat temu), ordowickich (440—360 min lat) i sylurskich (360—320 min lat), pozostałych z okresu, gdy cała platforma dźwigała się w górę.
Przestrzeń między stropem prekambryjskiego podłoża a obecną powierzchnią ziemi została wypełniona w ciągu następnych stuleci osadami morskimi i lądowymi, które układają się narastającymi słojami o coraz młodszym wieku w miarę zbliżania się do powierzchni ziemi.
W okresie karbońskim nie zanotowano poważniejszych zmian na tym terenie, natomiast perm (210—185 min lat temu) — gdy morze zalało część platformy na północny zachód od Olecka — pozostawił osady o miąższości nie przekraczającej 100 m (jedynie w obniżeniu perybałtyckim większej).
Początek ery mezozoicznej przyniósł większy zalew morza i w triasie (185—155 mln lat temu) całe terytorium obecnego powiatu oleckiego pokryte zostało wapieniem muszlowym. Morze ma krótko ustąpiło, ale powróciło znowu w kredzie (130—60 mln lat temu), zakrywając całą polską część platformy.
W trzeciorzędzie ustępowaniu morza towarzyszyło stopniowe osadzanie oligoceńskich piasków glaukonitowych na całym obszarze powiatu.
Takie utwory skalne były podatne na erozję, która zmodyfikowała znacznie ówczesną rzeźbę, zanim wkroczył z północy na to terytorium lądolód skandynawski, co nastąpiło już w czwartorzędzie.
Pierwszy atak lodowca spowodował powstanie głębokich bruzd dolinowych, których dno schodzi często poniżej obecnego poziomu morza. Sile działania czynnika erodującego odpowiadają rozmiary deniwelacji powierzchni znacznie przekraczające te, które obserwujemy we współczesnej rzeźbie. Linia biegnąca z Ełku poprzez Zajdy, Rosochackie i Babki Oleckie (2—3 km na zachód od Olecka) jest warstwicą czwartorzędu o wartości 50 m poniżej poziomu morza. Na zachód od tej linii podłoże czwartorzędu obniża się jeszcze bardziej, by na odcinku Klusy (pow. ełcki) — Giżycko osiągnąć 100 m poniżej poziomu morza.
Poziomnica 0 m n.p.m. przebiega przez Grajewo i Suwałki. Całość więc podłoża czwartorzędu terytorium powiatu oleckiego leży niżej od lustra Bałtyku, a zalegające na nim utwory są produktem akumulacji plejstoceńskiej.
Osady plejstoceńskie leżą na utworach trzeciorzędowych i tworzą szereg poziomów morenowych (zbudowanych z gliny zwałowej) na przemian z seriami piasków i iłów pochodzenia rzecznego. Dowodzi to okresowego odstępowania i nawrotu lodowca.
Utwory powierzchniowe południowo-wschodniej części powiatu (za łukiem biegnącym między Gąskami i Kijewem, około 2 km na wschód od Olecka oraz za linią Olecko—Suwałki) pochodzą z najstarszego stadium glacjału bałtyckiego, zwanego leszczyńskim. Na zachód i północ od tej granicy (między linią Drozdowo—Gordejki—Sulejki) rozciąga się strefa działania lodowca w stadium poznańskim. Północno-zachodnia część powiatu ukształtowała się ostatecznie w najmłodszym stadium pomorskim. Z tego ostatniego okresu pochodzi sandr na północ od Połomki—Młynówki i zachód od linii Czerwony Dwór—Świętajno.
Gleby powiatu
Gleby powiatu oleckiego cechuje — typowa dla rejonów pojeziernych — mozaikowatość, wynikająca z dużej zmienności skał glebotwórczych oraz bogatego urzeźbienia terenu. Utrudnia to jednolite zagospodarowanie gruntów ornych przy próbach wydzielenia większych pól i ogranicza możliwości uzyskania wysokiego poziomu plonowania. Podobne trudności powstają przy próbie dokonania syntetycznej charakterystyki gleb i w obu wypadkach trzeba posłużyć się uogólnieniem polegającym na przyjęciu za typowe gleb przeważających na danym obszarze.
Typy gleb. Utwory powierzchniowe, przekształcone w wyniku procesów glebotwórczych, dały w efekcie współcześnie występujące gleby.
Głównymi czynnikami różnicującymi typologię gleb były skały macierzyste i stosunki wodne, a w końcowym etapie również działalność człowieka.
Pod względem struktury typologicznej gleb powiat olecki różni się znacznie od przeciętnych dla województwa oraz powiatów ościennych. Największy udział w powierzchni ogólnej mają tu gleby brunatne i bielicowe (83,4%), a spośród nich głównie gleby wytworzone z glin lub iłów, piasków naglinowych i naiłowych (57,3%) oraz piasków słabogliniastych i gliniastych (15,7%). Na gleby bagienne (głównie torfy niskie i dolinowe o różnej miąższości) przypada 10,7% powierzchni, a na czarne ziemie zaledwie 0,8%; załączmy udział (5,1% powierzchni ogólnej) stanowią wody jezior.
Bonitacja i przydatność rolnicza gleb. Gleb najlepszych (klas I i II) powiat olecki nie posiada, a gleby klasy III stanowią 3,4% gruntów ornych, 2,5% łąk oraz 7,1% pastwisk. Dominują gleby klasy IV, do której zaliczono 74,5% gruntów ornych oraz 59,5% pastwisk; wśród łąk przeważa klasa V (47,6%), co jest zresztą typowe dla całego województwa.
Niska jakość łąk wynika głównie z trudności ich należytego zagospodarowania, jakie powstają w skomplikowanej rzeźbie terenu na glebach w większości (około 87% areału) bagiennych. Dlatego (też odsetek łąk w powierzchni użytków rolnych powiatu wynosi zaledwie 13,2. Skrajnie niską jakość bonitacyjną (klasa VI) posiada 13,0% łąk, 8,0°/o pastwisk, a tylko 5,2% gruntów ornych.
Wskaźniki odczynu i zasobności gleb (tab. 5) są znacznie korzystniejsze w powiecie oleckim niż przeciętnie w niektórych powiatach sąsiednich - stwarza to stosunkowo dobre warunki. rozwoju rolnictwa.
Z praktycznego punktu widzenia dla rolnika — obok już wymienionych cech użytków rolnych — szczególnie ważne są informacje o możliwości racjonalnego ich zagospodarowania. Nawet gleby odmienne pod względem •genetycznym i różnie położone mogą być bowiem — ze względu na podobne właściwości rolnicze — podobnie użytkowane. Dlatego ich przydatność rolniczą określa się przy użyciu nazw typowych roślin uprawnych (zbożowych oraz pastewnych).
Wśród gruntów ornych powiatu dominuje kompleks pszenno-żytni oraz pszenny dobry i pszenny wadliwy (27,3—20,4—18,7%), koleiną lokatę (13,8%) zajmuje kompleks żytni słaby.
Użytki zielone w 2/3 zaliczane są do „średnich”, pozostałe to „słabe i bardzo słabe".
Gleby kompleksu pszennego dobrego (najlepsze) skupione są głownie w południowej części powiatu ograniczonej miejscowościami: Gąski—Zajdy—Zatyki—Kleszczowo. Są to przeważnie gleby brunatne pseudobielicowe, wytworzone z glin zwałowych średnich, rzadziej lekkich lub pyłów wodnego pochodzenia. Czarne ziemie oraz gliny ciężkie występują sporadycznie. Dobrze wykształcony poziom próchniczny, niewielkie zakwaszenie, korzystna struktura oraz stosunki wodne sprzyjają osiąganiu w tych warunkach wysokich A wiernych plonów pszenicy, jęczmienia, koniczyny, buraków cukrowych, rzepaku, ziemniaków, żyta i owsa. Duża ilość opadów i wysoka wilgotność powietrza preferują zwłaszcza owies, koniczynę oraz mieszanki traw z motylkowymi. Poważne trudności w uprawie stwarza kamienistość gleb, występująca w znacznym nasileniu na pagórkach położonych między jeziorami Kukowino a Przytulskim oraz wokół miejscowości Gąski i Świdry.
Gleby kompleksu pszennego wadliwego, zaliczane do klasy IVb i IVa, stanowią ogółem 18,7% gruntów ornych powiatu (w sejneńskim 23,6%, ełckim 21,0%, gołdapskim 20,8%), jednak występują w formie rozproszonej — na zboczach i szczytach wzniesień morenowych. Ich wadą jest okresowy niedobór wilgoci spowodowany szybkim spływem wód opadowych, co grozi również silną erozją.
Tworzywem tych gleb (brunatnych i pseudobielicowych) jest glina zwałowa średnia, samoistna bądź podścielona piaskiem lub żwirem.
Wysokość plonów [roślin, które na tych glebach mogą być uprawione (praktycznie wszystkie z wymienionych przy poprzednim kompleksie), zależy w głównej mierze od rozkładu opadów, ich ilość bowiem — ze względu na specyfikę mikroklimatyczną wzgórz — jest w zasadzie wystarczająca (600—700 i więcej mm rocznie). Skuteczną pomocą może być racjonalna uprawa (równolegle do przebiegu warstwie) oraz specjalny płodozmian (tzw. przeciwerozyjny) z dużym udziałem roślin dobrze ochraniających glebę (w okresach największych nasileń zmywów, jak też możliwie najkrótsze przerwy w uprawie i braku okrywy roślinnej.
Gleby kompleksu pszenno-żytniego stanowią najwięcej, bo aż 27,2% ogółu gruntów ornych. Przeważają one na obszarze położonym na północ od łuku ograniczonego miejscowościami: Krzywe— Dobki—Babki Oleckie—Krupin—Wilkasy z wyłączeniem Puszczy Boreckiej oraz wschodnich skrawków terytorium powiatu.
Są to gleby brunatne i pseudobielicowe wytworzone z glin, lekkie, niecałkowite. Pod względem przydatności rolniczej– dobór roślin – są one dość uniwersalne lecz ich wydajność zależy w głównej mierze od kultury. Przy dobrej kulturze gleby poziom plonów pszenicy dorównuje żytu, jednak słabe nawożenie oraz zaniedbania agrotechniczne szybko wypierają rosimy o wyższych wymaganiach glebowych.
Niewielka zwięzłość sprzyja wprawdzie uprawie, jednakże tu własne występuje najpowszechniej zakamienienie gleb, bo na całym obszarze Garbu Szeskiego oraz na północnym wschodzie (Drozdowo, Plewki) i na południowo-zachodnim pograniczu powiatu — za Łaźną Strugą.
Gleby kompleksu żytniego dobrego zajmują 8,5% ogółu gruntów ornych. Są to gleby •brunatne i pseudobielicowe wytworzone z piasków gliniastych, całkowite lub niecałkowite. Poniżej 60 cm od powierzchni, pod warstwą piasku gliniastego lekkiego i mocnego występują powszechnie praski i żwiry.
Ten typ kompleksu otacza Olecko i sięga na zachód po miejscowość Połom, a na południe po Iinię Zajdy—Kleszczewo. Na obszarze wyznaczonym miejscowościami Dobki—Olecko—Sedranki spotyka się nagminnie kamienie w warstwie uprawnej gleby i na jej powierzchni, co znacznie utrudnia przeprowadzanie prac pielęgnacyjnych. Dominuje tu żyto wraz z ziemniakami, udaje się też owies, a nawet jęczmień i inne rośliny.
Gleby kompleksu żytniego słabego są ubogie w składniki nawozowe, a ze względu na swój skład mechaniczny (piasek i żwir) bywają często za suche; czasem w podłożu występuje glina zwałowa — podnosi to zdolność sorpcyjną takiej gleby i poprawia jej stosunki wodne.
W powiecie oleckim przeważają w -tym (kompleksie gleby brunatne i pseudobielicowe wytworzone z piasków słabogliniastych, żwiry stanowią 20,3% ogólnej powierzchni kompleksu. Odsetek gruntów ornych tego typu — wynoszący dla powiatu oleckiego 13,8% — jest jednym z niższych w województwie (w powiecie ełckim wynosi on 10,1%, sejneńskim — 12,7% i wysokomazowieckim — 13,0%); w województwie jest to natomiast kompleks na j powszechnie j reprezentowany (20,9% powierzchni gruntów ornych).
Na glebach tego kompleksu uprawia się żyto, ziemniaki, seradelę i łubin. Czasem udaje się ponadto owies i gryka.
Gleby kompleksu żytniego bardzo słabego (brunatne i pseudobielicowe wytworzone z piasków luźnych l słabogliniastych — 61,0% oraz żwirów — 39,0%) stanowią w powiecie oleckim zaledwie 6,8% powierzchni gruntów ornych i grupują się na wschodnim pograniczu (miejscowości: Plewki—Borawskie—Cimochy).
Zawodzą tu nawet żyto i łubin, ponieważ niedostatek wilgoci zmniejsza skuteczność nawożenia mineralnego. Dodatkowym utrudnieniem w użytkowaniu rolniczym gruntów położonych w okolicach Plewek jest kamienistość gleby.
Gleby kompleksu zbóżowo-pastewnego mocnego reprezentowane są jedynie przez 4,2% gruntów ornych powiatu oleckiego. Są to potencjalne gleby pszenne, lecz zbyt wilgotne wobec wymagań tej rośliny.
Pod względem genetycznym są to czarne ziemie (34,2%) położone nieco powyżej doliny w środkowej partii stoku oraz gleby bunatne i pseudo-bielicowe wytworzone z glin — lekkie (34,8%) i średnie (29,0%).
Dominują tu rośliny tolerujące nadmiar wilgoci w glebie (owies, koniczyny, mieszanki pastewne i okopowe korzeniowe), w latach suchych nadspodziewanie dobrze rodzi pszenica.
Gleby kompleksu zbożowo-pastewnego słabego są w powiecie oleckim czarnymi ziemiami wytworzonymi z piasków i stanowią tu zaledwie 0,4% ogólnej powierzchni gruntów ornych. Mają one charakter gleb żytnio-ziemniaczanych, są podobnie jak poprzednio omówione-niezbyt wilgotne.
Nadają się pod uprawę kapusty, marchwi, rzepy ścierniskowej, koniczyny szwedzkiej, mieszanek zbożowo-pastewnych i owsa. W latach suchych wysokie plony można uzyskać z ziemniaków oraz żyta.
Kopaliny pod względem geologicznym obszar powiatu oleckiego nie został jeszcze dotychczas dokładnie zbadany. Według istniejącego rozpoznania wartość przemysłową posiadają następujące surowce mineralne:
piasek szklarski, żwir (eksploatowany na większą skalę w Stożnem), ił zastoiskowy (zasobne złoża w rejonie Olecka) oraz glina. Dzięki nim może się rozwijać produkcja kruszyw naturalnych, prefabrykatów budowlanych, ceramiki czerwonej. Na terenie powiatu -istnieją między innymi trzy cegielnie — Kowale, Golubie i Gordejki.
Utwory organogeniczne reprezentowane są przez złoża torfu. Mają one przeciętną miąższość 1,5 mi stosunkowo niewielką (195 ha) powierzchnię.
Wobec konkurencyjności innych paliw (głównie węgla) rola torfu jako materiału opałowego zmniejsza się. Może on być jednak wykorzystywany na cele rolnicze (doskonała ściółka, cenny nawóz organiczny oraz składnik ziemi ogrodniczej) pod warunkiem planowego pozyskania surowca oraz zagospodarowania torfu.
Na dnie bagien, pod torfem, można napotkać sporadycznie kawałki bursztynu — kopalinę żywicy drzew iglastych z trzeciorzędu.
Olecko - z dziejów miasta i powiatu. Pojezierze, Olsztyn 1974.
