Olecko - olecko.info

 

Rys. Marek Pacyński. 

    Mazury Garbate (Das Bucklige Masuren) to jeden z najpiękniejszych zakątków Pojezierza Mazurskiego. Największymi atutami jest wspaniały mikroklimat oraz duże obszary wodne i leśne sprzyjające rozwojowi turystyki i lecznictwa uzdrowiskowego. Miłośnicy spokoju znajdą tu wymarzone warunki do wypoczynku i poznawania piękna nieskażonej przez cywilizację przyrody. Doskonałe warunki dla żeglarzy, wędkarzy, grzybiarzy, myśliwych i obserwatorów dzikiej przyrody.  

   Granice Mazur Garbatych nie maja ścisłego określenia geograficznego. Kraina ta obejmuje obszar, który w literaturze niemieckiej z XIX i XX wieku nazywany był „Preussischer Landrücken (Pruski Grzbiet).

   Zasiedlający wschodnią część dawnych Prus Wschodnich, osadnicy z Polskiego Mazowsza, przemieszczając się coraz dalej na północ napotykali na pagórkowaty krajobraz z bardzo dużymi różnicami wysokości. W porównaniu z płaskim (sandrowym) krajobrazem terenów położonym bardziej na południe (koło Ełku i Pisza) kraina ta była "garbata", ze względu na pagórkowate ukształtowanie terenu. Podobnie było na zachodzie Prus Wschodnich w okolicach Elbląga, kraina położona wyżej od nizinnych Żuław nazywana była Oberland (Prusy Górne).

   Między Gołdapią i Oleckiem rozciąga się pasmo Szeskich Wzgórz z najwyższym wzniesieniem Szeską Górą (309 m n.p.m.), trzecim pod względem wysokości po Wieżycy (329 m) i Górze Dylewskiej (312 m) wypiętrzeniu na całym Niżu Europejskim. Mazury Garbate to także określenie pod względem kulturowym i przyrodniczym obszaru zawierającego w sobie dwie puszcze (Borecką i Romincką).

Poniżej przedstawiam przegląd  publikacji, w których autorzy opisywali obszar i granice Mazur Garbatych.

Pod koniec XIX wieku w "Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 6" na stronie 115 podana jest charakterystyka ukształtowania powierzchni powiatu oleckiego. "Pod względem orograficznym leży pow. margrabowski prawie cały na wyżynach, można nawet powiedzieć, że jest najwyżej położony ze wszystkich powiatów Prus Wschodnich, choć niektóre okolice dawnych powiatów leżą może wyżej. Najwyższym punktem całego powiatu są góry Szeskie (Seeskerberg) tuż nad granicą pow. gołdapskiego, do którego częściowo przechodzą, wznoszą się 922 stóp npm,, nawet najniżej położone okolice (Hasny) wzbijają się jeszcze 850—406 stóp nad Bałtyk, tak że przecięciowa wyniosłość przeszło 700 stóp. Od gór Szeskich rozchodzą się wyżyny na wsch. i zach., potem opadają powoli ku płd,, gdzie jest pow. ełcki; w ogóle więc cały nieomal pow. margrabowski jest górzysty, tylko na płd, zachód i płd. wsch. granicy są równiny, chociaż i tu nie brak pagórków.
Granica między wyżej a niżej położoną częścią powiatu ciągnie się od Mieruniszek na Monety, Olszewo, Gordejki i Świętajno do rzeki Hasny (Łaźna Struga) ku wiosce Szczecinowo". Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 6, nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, Warszawa, .

 

W roku 1870 ukazała się w Olecku książka ówczesnego landrata powiatu oleckiego J. Frenzla „Beschreibung des Kreises Oletzko...” (Opis powiatu oleckiego rejencji gąbińskiej w ujęciu historycznym, statystycznym i topograficznym). Charakteryzując piękno pagórkowatego krajobrazu powiatu, na str 13 używa nazwy "die Oletzkoer Schweitz" (Olecka Szwajcaria). Frenzel J. T., Beschreibung des Kreises Oletzko, Regierungsbezirks Gumbinnen, in geschichtlicher, statistischer und topographischer Beziehung. Marggrabowa: Peglau 1870.

 

Wojciech Kętrzyński w książce „O Mazurach” w 1872 r. na stronie 5 napisał: "Dowcip ludowy dzieli całe Mazury na trzy części, stosując się do powierzchni ziemi i jej jakości t. j. na Mazury piaszczyste (pod Szczytnem), na Mazury kamieniste i na Mazury garbate czyli pagórkowate (pod Gołdopiem). Aczkolwiek miejscami nawet na dobrych gruntach tu nie zbywa, jest jednakowoż wiele okolic, które wszystkie te trzy przymioty w sobie łączą. Kętrzyński, W., O Mazurach, Tygodnik Wielkopolski, 1872 ([Poznań] : L. Merzbach), Poznań 1872. s.94.

 

W 1923 r. we Lwowie Mieczysław Orłowicz wydał "Iliustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii", w którym na 18 stronie określił podział Mazur - "Ziemia Mazurów dzieli się na trzy części, a ich granice stanowią doliny rzek: Omulew i Łyny oraz łańcuch Wielkich Jezior Mazurskich. (...) Dowcip ludowy podzielił Mazurów również na trzy części: Mazury piaszczyste (Pod Szczytnem), kamieniste (pod Orzyszem) i garbate tj. górzyste (pod Gołdapią". Orłowicz M., Iliustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii, Agencja Wydawnicza "Remix", Olsztyn 1991. s. 300.

 

Według autora "Das masurische Seeengebiet" (Kraina jezior mazurskich) na zachód od Olecka. Między od rzeki Haasznen (Łażna Struga) do Marggrabowej (Olecko), rozciąga się pagórkowaty obszar pokryty licznymi lasami i jeziorami słusznie nazywany „Oletzkoer Schweiz” (Olecka Szwajcaria). Dr. Albert Zweck - Das masurische Seeengebiet - Stuttgart 1900. S. 119.

 

Według Stanisława Srokowskiego, autora książki z 1929 r. "Prusy Wschodnie, Kraj i ludzie", obszar Mazur Garbatych obejmuje tereny na wschód od Wielkich Jezior Mazurskich a nawet dalej po Czarną Hańczę.
"Południowy pas wzniesień określany przez geografów niemieckich jako „Preussischer Landrücken", przez nas zwany Pojezierzem Wschodnio-pruskim rozdziela na dwie części, wschodnią i zachodnią grupa jezior mazurskich.
Większa wschodnią, zwana przez polski lud miejscowy „Mazurami Garbatymi swojemu odroślami północnymi jako „Plicker Berge (Góry Piłackie), dochodzi aż w pobliże miasta Gąbin, na wschodzie zaś przekraczając granicę Prus Wschodnich zapełnia także sąsiednią Suwalszczyznę. Spotykamy tu sporą liczbę wysokich, nierzadko ostro kończących się pagórków, pooddzielanych od siebie przez kotłowate wgłębienia albo przez znaczniejsze przestrzenie płaskiego kraju. Jednak o jakimkolwiek ujęciu owych wzniesień w pasma wiążące się w jedną całość nie ma mowy. Wszelki też widok większej przestrzeni kraju przedstawia w tych stronach obraz zupełnego chaosu i bezładu, w jakim spiętrzają się garby i wyniosłości". 
A. Srokowski, Prusy Wschodnie, Kraj i ludzie, Nakładem Księgarni F. Hoesicka, Warszawa 1929.

 

W "Szkicu wojskowo-geograficznym..." w 1930 r. Adam Pieńkowski nazywał opisywany obszar "Mazurszczyzną wschodnią". "Mazurszczyzna wschodnia. Granice: od północy – rzeka Pissa (dopływ Pregoły), od wschodu i południa - granica polityczna z Litwą i Polską, od zachodu – rzeka Pisa (dopływ Narwi), wschodnia krawędź pasma Wielkich Jezior Mazurskich i rzeka Węgorapa.
Ukształtowanie pionowe tego wycinka najlepiej charakteryzuje nazwa „Mazury Garbate”, jaką tej połaci kraju nadał dowcip miejscowego ludu. Istotnie, jest to wielkie skupienie zupełnie chaotycznie rozrzuconych wzniesień, fałd i garbów, bogato urozmaicone wyraźnie odcinającymi się od swego otoczenia wysokimi pagórkami. Te ostatnie są często ostro zakończone, o urwistych, poszarpanych wyrwami zboczach. Pomiędzy wyniosłościami, ulokowały się kotlinowate wgłębienia lub większe, często podmokłe, przestrzenie płaskie, urozmaicone, szczególnie w południowej części wycinka, licznymi jeziorami o fantastycznych kształtach.
Wymienione wyniosłości dość łagodnie opadają na północ, mniej równomiernie na zachód i południe, na wschodzie zaś przekraczają granicę polityczną i łączą się z podobnymi wyniosłościami Pojezierza Suwalskiego.
Większa część wycinka zawarta jest pomiędzy 150 i 200 m wysokości bezwzględnej. Wyższa jest część północna, zwana Wzgórzami Gołdapskimi, które swą północną odroślą, z niemiecka zwaną Plickner Berge (Góry Piłackie), zapędzają się aż pod Gąbin. Najwyższa partia Wzgórz Gołdapskich, zwana Wzgórzami Szeskimi, rozprzestrzenia się szerokim pasmem na południe od Gołdapi i sięga prawie aż po Olecko (Margrabowa). Najwyższe szczyty tej partii: Góra Tatarska, zwana też Frydrychowską - 304 m i Góra Szeska - 309 m. A. Pienkowski, Prusy Wschodnie. Szkic wojskowo-geograficzny i statystyczny. Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, Warszawa 1930.

 

W 1954 r. nakładem wydawnictwa Sport i Turystyka ukazała się książka Wacława Kowalskiego "Mazury Garbate. Ełk —Wydminy—Olecko —Gołdap". Autor opisuje krajobrazy Mazur Garbatych poszerzając zasięg tej jednostki geograficznej aż do Ełku na południu.
„Mazury Garbate stanowią wschodnią część Mazur. Obejmują one całkowicie obszar powiatów: ełckiego, oleckiego i gołdapskiego oraz wschodnie części giżyckiego i węgorzewskiego. Teren ten graniczy na zachodzie z Doliną Wielkich Jezior Mazurskich, na wschodzie z Pojezierzem Suwalskim, na południu z Podlasiem, a na północy sięga po granicę państwa. Faliste ukształtowanie powierzchni tego regionu zjednało mu nazwę Mazur Garbatych. Na całych Mazurach Garbatych występują wzgórza i znaczne wzniesienia. (...) Na omawianym terenie wzgórza te tworzą na północy malownicze Szeskie Góry oraz pasmo Piłackie, dodające krajobrazowi północnej części Mazur Garbatych szczególnego uroku. (...) Południowa część kraju, zwłaszcza na południe i wschód od Ełku, jest bardziej równinna. Cały region usiany jest jeziorami pochodzenia polodowcowego.” Kowalski W., Mazury Garbate. Ełk —Wydminy—Olecko —Gołdap. Warszawa 1954 „Sport i Turystyka".

 

W książce wydanej w 1970 r. - "Ziemia Olecka z bliska i z daleka" Feliks Jordan-Lubierzyński opisując piękno krajobrazu używa dwa razy nazwy Mazury Garbate. Na stronie 9 - "Falisty teren pojezierza mazurskiego, a w tym i Ziemi Oleckiej jest dziełem lodowca, który spływając z gór Skandynawii naniósł zwały gliny i piachu wraz z olbrzymimi głazami. Te masy zwałowe utworzyły różnej wielkości wzgórza poprzecinane głębokimi kotlinami. Tutaj w tych kotlinach powstawały następnie różnej wielkości i kształtu jeziora. Dziełem lodowca jest również Szeska Góra wznosząca się 309 metrów nad poziomem morza - jedno z największych wzniesień na terenie Mazur Garbatych - oraz przyległe do niej pasmo skalistych wzgórz w powiecie gołdapskim". Na stronie 110 - "... w odległości 1 km ujrzeć możemy wzniesienie Tatarskiej Góry, u stóp której rozłożyła się wieś Tatary. Górę tę już widać z dalszej odległości i w jej okolicach notujemy jedne z największych na Mazurach opady sięgające 700 milimetrów rocznie. Dlatego też po drodze można spotkać wiele strumyków stanowiących źródła licznych strug i rzeczek Pojezierza Mazur Garbatych a wśród nich także rzeki Ełk i jej dopływu Legi". Jordan-Lubierzyński F., , Ziemia Olecka z bliska i z daleka, Białystok-Olecko 1970, s. 152.

 

W 1971 r. w Niemczech ukazała się praca zbiorowa pod redakcją Rudolfa Grenza, zatytułowana „Der Kreis Treuburg” (Powiat olecki). W książce omówione zostało środowisko geograficzne ziemi oleckiej. Herbert Kirrinnis w rozdziale "Naturalne podstawy powiatu Treuburg" zamieścił podział północnej części powiatu na krainy. Autor opierał sie na pracy Winfrieda Zeissa z 1931 r. pt. "Der Seesker Höhenzug". W książce scharakteryzowano następujące jednostki geograficzne: Szeskie Pasmo. (Der Seesker Zug), Płaskowyż Stożne (Das Stosnauer Plateau), Dolina Koziej Góry i obszar jeziora Szwałk. (Das Ziegenberger Tal und das Schwalgseengebiet), Obniżenie na południu pasma wzgórz Szeskich do łańcucha jezior. (Der Südabfall des Seesker Höhenzuges zur Seenkette), Płaskowyż Łęgowo (Das Lengauer Plateau), Dolina Daniele (Der Danieller Talzug). Grenz R., Der Kreis Treuburg. Ein ostpreussische Heimatbuch, Lübeck 1971.

 

W książce z 1973 r. Ryszarda Demby "Olecko i okolice" autor dwa razy używa nazwy Mazury Garbate opisując krajobrazy w północnej części powiatu oleckiego..
Na stronie 30 - "Niezapomnianych wrażeń dostarcza jednak szlak dla pieszych, prowadzący na południe przesmykiem między jeziorami Łaźno i Litygajno, które należą niewątpliwie do najpiękniejszych na Mazurach Garbatych".
Na stronie 32 - "...udajemy się do wsi Szeszki. Na północny-zachód od tej wsi ciągnie się łańcuch niewysokich, lecz ostro zarysowanych wzgórz z najwyższym wzniesieniem Mazur Garbatych — Szeską Górą (309 m npm)". Demby R., Olecko i okolice. Przewodnik informator, Wojewódzi Ośrodek Informacji Turystycznej w Białymstoku, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1973, s. 48.

 

W 1974 r. jednostki geograficzne powiatu oleckiego zostały scharakteryzowane w książce "Olecko. Z dziejów miasta i powiatu". Wymieniony został Garb Szeski, Pojezierze Zachodniosuwalskie, Pojezierze Ełckie oraz Kraina Węgorapy. Olecko. Z dziejów miasta i powiatu, pod red. A. Wakara, Pojezierze, Olsztyn 1974.

 

Autor przewodnika dla turystów pieszych Mazury Garbate wydanego w 1989 r. Grzegorz Rąkowski lokalizuje Mazury Garbate na obszarze między Węgorzewem, Gołdapią i Oleckiem.
Mazury Garbate leżą w północno-wschodniej części Pojezierza Mazurskiego, na wschód od Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, na północ od Pojezierza Ełckiego i na zachód od Pojezierza Suwalskiego. Północną granicę regionu stanowi granica państwowa z Rosją.
Obszar Mazur Garbatych znajduje się w granicach województwa warmińsko-mazurskiego. Zajmuje on powierzchnię ok. 150 000 ha. Zamieszkuje go ok. 50 000 osób, gęstość zaludnienia jest tu więc jedną z najniższych w kraju - ok. 30 osób/km2. Należy jednak dodać, że prawie połowa ludności Mazur Garbatych mieszka w dwu miastach - centralnie położonej Gołdapi i leżącym na obrzeżu regionu Węgorzewie. Po odjęciu liczby ludności tych miast otrzymamy gęstość zaludnienia 18 osób/km2, co da nam wyobrażenie rzeczywistej odludności tych terenów.
Obszar Mazur Garbatych pokrywają faliste równiny moreny dennej oraz wzgórza moreny czołowej. Wzgórza układają się w malownicze ciągi, przypominające łańcuchy górskie, jak np. Wzgórza Szeskie, Wzgórza Piłackie, Góry Klewińskie, Góry Audyniskie. Wysokość bezwzględna tych wzniesień przekracza miejscami 300 m, a wysokość względna - 100 m. Zbocza pocięte są głębokimi jarami i wąwozami. Na obszarach morenowych znajdują się wytopiskowe niecki, z których największe to Niecka Skaliska i niecka bagna Mechacz Wielki. Ciągi moren rozcięte są w kilku miejscach głębokimi rynnami, którymi odpływały wody spod czoła topniejącego lodowca. Rynny te są obecnie częściowo wykorzystane przez rzeki, m.in. Błędziankę, Bludzię, Jarkę, Rospudę, Gołdapę i Łaźną Strugę.
Charakterystyczną cechą krajobrazu Mazur Garbatych jest niemal zupełny brak innych typowych utworów polodowcowych, mianowicie sandrów (niewielkie ich obszary występują na pd. od Boćwinki, w dolinie Łaźnej Strugi i w rejonie Pogorzeli) oraz stosunkowo niewielka liczba jezior, które - z wyjątkiem jezora Gołdap - występują jedynie na obrzeżach opisywanego terenu.
Największe wzniesienia Mazur Garbatych znajdują się w rejonie Wzgórz Szeskich: Góra Szeska (309 m), Góra Tatarska (308 m) oraz inne, przekraczające wysokość 280 m. Druga grupa wysokich wzniesień znajduje się na pn.-wsch. obrzeżu Puszczy Rominckiej: w pobliżu wsi Degucie dwa wzgórza o wys. 295 i 292 m, a pod Skajzgirami - grupa wzgórz o wysokości przekraczającej 270 m. Najniższy punkt regionu leży na wysokości 85 m i znajduje się w dolinie Węgorapy pod Mieduniszkami, w miejscu, gdzie rzeka przecina granicę państwową. Deniwelacje na obszarze Mazur Garbatych przekraczają 220 m i należą do największych na Niżu Polskim. Rąkowski G., Mazury Garbate, Przewodnik dla turystów pieszych. Wydawnictwo PTTK „Kraj”, Warszawa 1989.

 

W 2009 r. w książce "Mazury Garbate Szlak Wodny/Einwasser" autor na stronie 12 napisał, że brak niemieckiego odpowiednika nazwy opisywanego obszaru. "Z pomocą przyszedł mi nieodżałowany Tadeusz Ostojski, który zamiast proponowanego przeze mnie określenia das Bergisch Masuren (Mazury Górzyste) zalecił przyjąć po prostu dosłowne tłumaczenie: das Bucklige Musuren, co też chętnie uczyniłem. Drugim zagadnieniem, które należało rozstrzygnąć, był zasięg terytorialny określenia: Mazury Garbate. Często można bowiem spotkać opinie, według których obszar Mazur Wschodnich na całej swojej rozciągłości z północy na południe dzieli się na Mazury Garbate (między miastami Gołdap i Olecko) oraz Pojezierze Ełckie (między okolicami Starych Juch, Kalinowa i Ełku). Bez rozstrzygania o słuszności takich czy innych podziałów geograficznych...". Na stronie 14 zasięg Mazur Garbatych wyznacza jako dorzecza trzech największych rzek - "Krainę te oplatają bowiem trzy rzeki (wraz z dopływami): Lega, Gołdapa i Ełk". Kujawski W., Mazury Garbate Szlak Wodny/Einwasser, QMK Olsztyn 2009.

 

W celu określenia południowej granicy Mazur Garbatych można zastosować kryterium kartograficzne i dokonać analizy wysokości względnych. Na podstawie "Mapy wysokości względnych w Polsce" możliwe jest określenie południowej granicy występowania wysokości względnych poniżej 25 metrów.
Ta linia na opisywanym obszarze przebiega od Raczek przez Ełk do Skomacka Wielkiego. Ochocka J., Mapa wysokości względnych w Polsce, Instytut Kartograficzny Prof. E. Romera, Nakład i druk: Książnica-Atlas, 1931.

 

Biorąc pod uwagę kryterium geomorfologiczne południową granicę Mazur Garbatych można wyznaczyć między północną pagórkowatą, urozmaiconą rzeźbą terenu a płaskimi i rozległymi polami sandrowymi na południu.
Decydujące znaczenie dla obecnego krajobrazu Mazur Garbatych miało ostatnie zlodowacenie Wisły, a zwłaszcza jego ostatnia faza - pomorska. Rzeźba terenu jest więc tutaj młoda, żywa i zalicza się do najbardziej urozmaiconych w całym pasie pojezierzy. Odcinek fazy pomorskiej (Roszko, 1968) obejmuje zespoły wzgórz bardzo różnej wielkości, najczęściej zbudowane z materiału piaszczysto-żwirowego, czasem blokowego, niekiedy o zaburzonym układzie warstw. Jego stopniowe wycofywanie się na północ znaczone było liniami postojowymi i tworzeniem się moren i sandrów. Jedną z takich linii postojowych są widoczne piaszczysto-żwirowe i gliniaste moreny spiętrzone fazy pomorskiej 2 i fazy pomorskiej 1.
Na północ od Jeziora Rajgrodzkiego na opisywanym obszarze zaznaczają się w rzeźbie wyraźne ciągi czołwomorenowe, z którymi związane są krótkie pola sandrowe.
Pierwszy przebiegający przez okolice Iwasiek (maksymalny zasięg tej fazy) , określany jest jako wały i wzgórza moren spiętrzonych, osiągające 10-15 m wysokości względnej. Z tą strefą związany jest niewielki sandr Skomętna
Drugi ciąg (jako jej etap recesyjny), przebiega przez okolice Niedźwiedzkich i Wilkasów, Małe Olecko do Zajd, tworząc piaszczysto-żwirowe i gliniaste moreny spiętrzone o wysokości względnej 20-30 m. (utworzone około lat temu). Z tą strefą związany jest obszerny sandr, wypełniający nieckę, położony pomiędzy Niedźwiedzkimi, Wilkasami, Sobolami a Dorszami na wysokości 153-170 m n.p.m. Na zapleczu obu stref czołowomorenowych leżą niecki wytopiskowe.
Te dwa wyżej opisane ciągi czołowomorenowe wyznaczaja południową geomorfologiczną granicę Mazur Garbatych.

 

Na podstawie powyższych przykładów granice Mazur Garbatych można określić w następujący sposób: na zachodzie Wielkie Jeziora Mazurskie (Giżycko, Węgorzewo), na północy dzisiejsza granica państwa (Gołdap) na wschodzie granica województwa warmińsko -  mazurskiego (Mieruniszki, rzeka Rospuda, Bakałarzewo, Raczki).

Granicę południową autorzy powyższych publikacji wyznaczali w pobliżu Ełku albo nawet bardziej na północ koło Małego Olecka.

Literatura:

• Demby R., Olecko i okolice. Przewodnik informator, Wojewódzi Ośrodek Informacji Turystycznej w Białymstoku, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1973, s. 48.
• Grenz R., Der Kreis Treuburg. Ein ostpreussische Heimatbuch, Lübeck 1971.
• Frenzel J. T., Beschreibung des Kreises Oletzko, Regierungsbezirks Gumbinnen, in geschichtlicher, statistischer und topographischer Beziehung. Marggrabowa: Peglau 1870.
• Jordan-Lubierzyński F., , Ziemia Olecka z bliska i z daleka, Białystok-Olecko 1970, s. 152.
• Kętrzyński, W., O Mazurach, Tygodnik Wielkopolski, 1872 ([Poznań] : L. Merzbach), Poznań 1872. s.94.
• Kowalski W., Mazury Garbate. Ełk —Wydminy—Olecko —Gołdap. Warszawa 1954 „Sport i Turystyka".
• Kujawski W., Mazury Garbate Szlak Wodny/Einwasser, QMK Olsztyn 2009.
• Olecko. Z dziejów miasta i powiatu, pod red. A. Wakara, Pojezierze, Olsztyn 1974.
• Orłowicz M., Iliustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii, Agencja Wydawnicza "Remix", Olsztyn 1991. s. 300.
• Pienkowski, A., Prusy Wschodnie. Szkic wojskowo-geograficzny i statystyczny. Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, Warszawa 1930.
• Rąkowski G., Mazury Garbate, Przewodnik dla turystów pieszych. Wydawnictwo PTTK „Kraj”, Warszawa 1989.
• Roszko L., 1968- Recesja ostatniego lądolodu z terenu Polski., w: Ostatnie zlodowacenie skandynawskie w Polsce. Prace Geograficzne, nr 74, Warszawa 1968, s. 65- 100.
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 6, nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, Warszawa, .
• Smolska E., Szwarczewski O., Etapy rozwoju sandru olecko-rajgrodzkiego na tle faz recesyjnych zlodowacenia Wisły w nawiązaniu do wybranych cech strukturalno-teksturalnych osadów. Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Zakład Geomorfologii, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2007.
• Srokowski A., Prusy Wschodnie, Kraj i ludzie, Nakładem Księgarni F. Hoesicka, Warszawa 1929.
• Zweck A. Das masurische Seeengebiet, Stuttgart 1900. 

Józef Kunicki